曲面积分与场论

第一类曲面积分

设曲面 SS 是光滑的,函数 f(x,y,z)f(x, y, z)SS 上有定义,将 SS 任意分为 nn 小块 ΔSi(i=1,2,,n)\Delta S_{i}(i=1,2, \cdots, n)ΔSi\Delta S_{i} 同时也表示这个小的曲面面积。

λ=max1in{d(ΔSi)}\lambda=\max\limits_{1 \le i \le n}\left\{d(\Delta S_{i})\right\}。在 ΔSi\Delta S_{i} 上任取一点 (ξi,ηi,ζi)\left(\xi_{i}, \eta_{i}, \zeta_{i}\right),作乘积 f(ξi,ηi,ζi)ΔSif\left(\xi_{i}, \eta_{i}, \zeta_{i}\right) \Delta S_{i},并作和 i=1nf(ξi,ηi,ζi)ΔSi\displaystyle \sum_{i=1}^{n} f\left(\xi_{i}, \eta_{i}, \zeta_{i}\right) \Delta S_{i}

如果当 λ0\lambda \to 0 时,这个和式的极限总存在(且与曲面 SS 的分割和点 (ξi,ηi,ζi)\left(\xi_{i}, \eta_{i}, \zeta_{i}\right) 的取法无关),则称此极限为函数 f(x,y,z)f(x, y, z) 在曲面 SS 上的第一类曲面积分对面积的曲面积分,记为

Sf(x,y,z) ⁣dS\iint_S f(x, y, z) \d S

SS 可参数化为 r(x,y)=(x,y,g(x,y)),(x,y)D\bm{r}(x, y) = (x, y, g(x, y)),\, (x, y) \in D,且 ggDD 上连续可微,则

 ⁣dS=rx×ry ⁣dx ⁣dy=(1,0,gx)×(0,1,gy) ⁣dx ⁣dy=(gx,gy,1) ⁣dx ⁣dy=1+(gx)2+(gy)2 ⁣dx ⁣dy\begin{aligned} \d S &= |\bm{r}_x' \boldsymbol{\times} \bm{r}_y'| \d x \d y\\ &= \left|\left(1, 0, \dfrac{\partial g}{\partial x}\right) \boldsymbol{\times} \left(0, 1, \dfrac{\partial g}{\partial y}\right)\right| \d x \d y\\ &= \left\lvert \left( -\dfrac{\partial g}{\partial x}, -\dfrac{\partial g}{\partial y}, 1 \right) \right\rvert \d x \d y\\ &= \sqrt{1 + \left(\frac{\partial g}{\partial x}\right)^2 + \left(\frac{\partial g}{\partial y}\right)^2} \d x \d y \end{aligned}

Sf(x,y,z) ⁣dS=Df(x,y,g(x,y))1+(gx)2+(gy)2 ⁣dx ⁣dy\iint_S f(x, y, z) \d S =\\ \boxed{\iint_D f(x, y, g(x, y)) \sqrt{1 + \left(\frac{\partial g}{\partial x}\right)^2 + \left(\frac{\partial g}{\partial y}\right)^2} \d x \d y}

SS 可参数化为 r(u,v)=(x(u,v),y(u,v),z(u,v)),(u,v)D\bm{r}(u, v) = \bigl(x(u, v), y(u, v), z(u, v)\bigr),\, (u, v) \in D,且 ru×rv0\bm{r}_u' \boldsymbol{\times} \bm{r}_v' \neq \bm{0},则

 ⁣dS=ru×rv ⁣du ⁣dv=ru2rv2(rurv)2 ⁣du ⁣dv=EGF2 ⁣du ⁣dv\begin{aligned} \d S &= |\bm{r}_u' \boldsymbol{\times} \bm{r}_v'| \d u \d v\\ &= \sqrt{|\bm{r}_u'|^2 \cdot |\bm{r}_v'|^2 - (\bm{r}_u' \boldsymbol{\cdot} \bm{r}_v')^2} \d u \d v\\ &= \sqrt{EG - F^2} \d u \d v \end{aligned}

第二类曲面积分

考虑光滑曲面。在 SS 上取定一点 P0P_{0},那么 SSP0P_{0} 点有两个方向相反的法向量。任意取定其中一个作为从 P0P_{0} 点的出发方向,记作 n(P0)\bm{n}\left(P_{0}\right)

设一动点 PPP0P_{0} 点出发,沿完全落在曲面 SS 上的任何一条连续闭曲线 CC 变动,再回到点 P0P_{0},如 SS 是非闭的,还假设 CC 不越过 SS 的边界曲线。当点 PPCC 上运动时,其法向量 n(P)\bm{n}(P) 也随之连续变化,当点 PP 返回到起始点 P0P_{0} 时,n(P)\bm{n}(P) 的指向没有发生改变,则称 SS双侧曲面。反之,称 SS单侧曲面。选好法向量(一侧)的曲面称为定向曲面。

为简便起见,仅讨论双侧曲面。并规定与 zz 轴正向夹角为钝角的法向量为指向下方,同时该法向量确定的一侧为下侧

设一不可压缩流体经过曲面 SS,其流速与时间 tt 无关,仅与其点的位置 (x,y,z)S(x, y, z) \in S 有关,设为

v(x,y,z)=P(x,y,z)i+Q(x,y,z)j+R(x,y,z)k\bm{v}(x, y, z) = P(x, y, z) \bm{i} + Q(x, y, z) \bm{j} + R(x, y, z) \bm{k}

其中 P,Q,RP, Q, R 都在 SS 上连续,则单位时间内流向 SS 指定侧流体的质量为流量 Φ\Phi[1]

n\bm{n} 为平面单位法向量,则有

Φ=limλ0i=1nviniΔSi\begin{aligned} \Phi &= \lim_{\lambda \to 0} \sum_{i=1}^{n} \bm{v}_i \boldsymbol{\cdot} \bm{n}_i \Delta S_{i}\\ \end{aligned}

从而引入第二类曲面积分

SS 为光滑的有向曲面,SS 一侧单位法向量为 n(P)\bm{n}(P)F(x,y,z)\bm{F}(x, y, z) 为定义在 SS 上的一个向量函数。将 SS 任意分成 nn 块小区面 ΔSi\Delta S_i,在 ΔSi\Delta S_i 上任取一点 Pi(ξi,ηi,ζi)P_i(\xi_i, \eta_i, \zeta_i),若当各小块直径最大值 λ0\lambda \to 0 时,和式

limλ0i=1nF(ξi,ηi,ζi)niΔSi\lim_{\lambda \to 0} \sum_{i=1}^{n} \bm{F}\left(\xi_i, \eta_i, \zeta_i\right) \boldsymbol{\cdot} \bm{n}_i \Delta S_i

存在,且与 SS 分割和 Pi(ξi,ηi,ζi)P_i(\xi_i, \eta_i, \zeta_i) 的取法无关,则称此极限为函数 F(x,y,z)\bm{F}(x, y, z) 在曲面 SS 上的第二类曲面积分,记为

SF(x,y,z)n(x,y,z) ⁣dS\iint_S \bm{F}(x, y, z) \boldsymbol{\cdot} \bm{n}(x, y, z) \d S

SF ⁣dS\iint_S \bm{F} \boldsymbol{\cdot} \d \bm{S}

n\bm{n} 方向角为 α,β,γ\alpha, \beta, \gamma,则

Fn ⁣dS=(Pcosα+Qcosβ+Rcosγ) ⁣dS\iint \bm{F} \boldsymbol{\cdot} \bm{n} \d S = \iint (P \cos \alpha + Q \cos \beta + R \cos \gamma) \d S

这也就是第二类曲面积分转化为第一类曲面积分的方法。

又注意到(例如第一个,可视为 SSyOzyOz 平面的有向投影面积

{cosα ⁣dS= ⁣dy ⁣dzcosβ ⁣dS= ⁣dz ⁣dxcosγ ⁣dS= ⁣dx ⁣dy\begin{cases} \cos \alpha \d S = \d y \d z\\ \cos \beta \d S = \d z \d x\\ \cos \gamma \d S = \d x \d y \end{cases}

从而有

Fn ⁣dS=P ⁣dy ⁣dz+Q ⁣dz ⁣dx+R ⁣dx ⁣dy\iint \bm{F} \boldsymbol{\cdot} \bm{n} \d S = \boxed{\iint P \d y \d z + Q \d z \d x + R \d x \d y}

因此第二类曲面积分也称为对坐标的曲面积分

SS 为一有向曲面,其方程为

z=f(x,y),(x,y)Dxyz = f(x, y),\qquad (x, y) \in D_{xy}

且函数 f(x,y)f(x, y)DxyD_{xy} 上连续可微。函数 P,Q,RP, Q, R 为定义在曲面 SS 上的连续函数(即 P(x,y,f(x,y))P\bigl(x, y, f(x, y)\bigr) 等),则有

SP ⁣dy ⁣dz+Q ⁣dz ⁣dx+R ⁣dx ⁣dy=±Dxy(PfxQfy+R) ⁣dx ⁣dy\begin{aligned} \iint_S P \d y \d z + Q \d z \d x + R \d x \d y &= \boxed{ \pm \iint_{D_{xy}} \left( -P \frac{\partial f}{\partial x} - Q \frac{\partial f}{\partial y} + R \right) \d x \d y } \end{aligned}

其中正负号取决于曲面 SS 的定向,法向量指向上侧时取正,反之取负

因为法向量 (fx,fy,1)\left( -\dfrac{\partial f}{\partial x}, -\dfrac{\partial f}{\partial y}, 1 \right) 的方向是指向上侧的(靠近 zz 轴正方向一侧)。

另外换成 y=g(z,x)y = g(z, x)x=h(y,z)x = h(y, z) 也是一样的,包括正负号的选取,不再赘写。

从而有推论

SS 方程为 z=f(x,y),(x,y)Dxyz = f(x, y),\, (x, y) \in D_{xy},函数 ffDxyD_{xy} 上连续可微,则

SR(x,y,z) ⁣dx ⁣dy=±DxyR(x,y,f(x,y)) ⁣dx ⁣dy\iint_S R(x, y, z) \d x \d y = \pm \iint_{D_{xy}} R\bigl(x, y, f(x, y)\bigr) \d x \d y

对于参数方程,有

SS 为一有向曲面,其参数方程为

{x=x(u,v)y=y(u,v)z=z(u,v),(u,v)D\begin{cases} x = x(u, v) \\ y = y(u, v) \\ z = z(u, v) \end{cases},\qquad (u, v) \in D

且函数 x,y,zx, y, zDD 上连续可微。函数 P,Q,RP, Q, R 为定义在曲面 SS 上的连续函数,则有

SP ⁣dy ⁣dz+Q ⁣dz ⁣dx+R ⁣dx ⁣dy=±D(PA+QB+RC) ⁣du ⁣dv\begin{aligned} \iint_S P \d y \d z + Q \d z \d x + R \d x \d y &= \boxed{ \pm \iint_{D} (PA + QB + RC) \d u \d v } \end{aligned}

其中

{A=D(y,z)D(u,v)B=D(z,x)D(u,v)C=D(x,y)D(u,v)\begin{cases} A = \dfrac{D(y, z)}{D(u, v)} \\ B = \dfrac{D(z, x)}{D(u, v)} \\ C = \dfrac{D(x, y)}{D(u, v)} \end{cases}

(A,B,C)(A, B, C) 方向与曲面 SS 的定向一致时取正,反之取负。

高斯公式(Gauss 公式)

高斯公式是格林公式的推广,也称为散度定理、奥式公式、奥斯特洛格拉德斯基-高斯公式(Ostrogradsky-Gauss 公式,奥-高公式)。

设空间闭区域 VV 是由分片光滑的闭曲面 SS 围成,函数 P,Q,RP, Q, RVV 上具有一阶连续偏导数,则有

SP ⁣dy ⁣dz+Q ⁣dz ⁣dx+R ⁣dx ⁣dy=V(Px+Qy+Rz) ⁣dV\iint_S P \d y \d z + Q \d z \d x + R \d x \d y = \iiint_V \left( \frac{\partial P}{\partial x} + \frac{\partial Q}{\partial y} + \frac{\partial R}{\partial z} \right) \d V

S(Pcosα+Qcosβ+Rcosγ) ⁣dS=V(Px+Qy+Rz) ⁣dV\iint_S (P \cos \alpha + Q \cos \beta + R \cos \gamma) \d S = \iiint_V \left( \frac{\partial P}{\partial x} + \frac{\partial Q}{\partial y} + \frac{\partial R}{\partial z} \right) \d V

这里 SSVV 的边界曲面的外侧,α,β,γ\alpha, \beta, \gammaSS 在点 (x,y,z)(x, y, z) 处的法向量的方向角。

找规律

猜测啊,nn 重积分,有 x1,,xnx_1, \cdots, x_n 个变量,有

 ⁣Sn1i=1nfi(x1,,xn) ⁣dxi+1 ⁣dxi1= ⁣Vni=1nfixi ⁣dxi ⁣dxi1\overbrace{\int \dotsi \int_S}^{n-1} \sum_{i=1}^{n} f_i(x_1, \cdots, x_n) \boxed{\d x_{i+1}\cdots \d x_{i-1}} = \overbrace{\int \dotsi \int_V}^{n} \sum_{i=1}^{n} \dfrac{\partial f_i}{\partial x_i} \d x_i \cdots \d x_{i-1}

 ⁣Sn1i=1nfi(x1,,xn)cosθi ⁣dS= ⁣Vni=1nfixi ⁣dxi ⁣dxi1\overbrace{\int \dotsi \int_S}^{n-1} \sum_{i=1}^{n} f_i(x_1, \cdots, x_n) \cos \theta_i \d S = \overbrace{\int \dotsi \int_V}^{n} \sum_{i=1}^{n} \dfrac{\partial f_i}{\partial x_i} \d x_i \cdots \d x_{i-1}

方框中的  ⁣dxi+1 ⁣dxi1\d x_{i+1}\cdots \d x_{i-1},意思是将  ⁣dx1,, ⁣dxn\d x_1, \cdots, \d x_n 形成一个环(即  ⁣dxn\d x_n 下一个是  ⁣dx1\d x_1),然后将  ⁣dxi\d x_i 从环中拿出来,剩下的就是  ⁣dxi+1 ⁣dxi1\d x_{i+1}\cdots \d x_{i-1}

还记得格林公式为

CP ⁣dx+Q ⁣dy=D(QxPy) ⁣dx ⁣dy\int_C P \d x + Q \d y = \iint_D \left( \frac{\partial Q}{\partial x} - \frac{\partial P}{\partial y} \right) \d x \d y

实际上就是

CQ ⁣dy+P ⁣dx=DQx ⁣dx ⁣dy+Py ⁣dy ⁣dx\int_C Q \d y + P \d x = \iint_D \dfrac{\partial Q}{\partial x}\d x \d y + \dfrac{\partial P}{\partial y} \d y \d x

只是戏言,辅助记忆的伎俩。

高斯定理证明懒得写了。

向量场 F\bm{F}散度(sàn dù[1], divergence)定义为

divF=F\operatorname{div} \bm{F} = \grad \boldsymbol{\cdot} \bm{F}


  1. 别说,还真是 sǎn 念得更顺,都差点忘记之前看到的读音是四声了。 ↩︎

则高斯定理可写作

SF ⁣dS=VdivF ⁣dV\oiint_S \bm{F} \boldsymbol{\cdot} \d \bm{S} = \iiint_V \operatorname{div} \bm{F} \d V

即向量场 F\bm{F} 在闭曲面 SS 上的通量,等于该向量场的散度在包围该闭曲面的体积 VV 上的体积分。(S=VS = \partial V

高斯公式中取 P=x,Q=y,R=zP = x, Q = y, R = z,则有

Sx ⁣dy ⁣dz+y ⁣dz ⁣dx+z ⁣dx ⁣dy=V3 ⁣dV=3V\iint_S x \d y \d z + y \d z \d x + z \d x \d y = \iiint_V 3 \d V = 3 V

V=13Vx ⁣dy ⁣dz+y ⁣dz ⁣dx+z ⁣dx ⁣dy=Vx ⁣dy ⁣dz=Vy ⁣dz ⁣dx=Vz ⁣dx ⁣dy\begin{aligned} V &= \dfrac{1}{3} \iint_{\partial V} x \d y \d z + y \d z \d x + z \d x \d y\\ &= \iint_{\partial V} x \d y \d z\\ &= \iint_{\partial V} y \d z \d x\\ &= \iint_{\partial V} z \d x \d y \end{aligned}

斯托克斯公式(Stokes 公式)

SS 为分片光滑的有向曲面,其边界 Γ\Gamma 为逐段光滑的有向闭曲线,Γ\Gamma 正向与 SS 正侧符合右手法则[1]。函数 P,Q,RP, Q, RS,ΓS, \Gamma 上具有一阶连续偏导数,则有

ΓP ⁣dx+Q ⁣dy+R ⁣dz=S(RyQz) ⁣dy ⁣dz+(PzRx) ⁣dz ⁣dx+(QxPy) ⁣dx ⁣dy\oint_{\Gamma} P \d x + Q \d y + R \d z =\\ \iint_S \left( \frac{\partial R}{\partial y} - \frac{\partial Q}{\partial z} \right) \d y \d z + \left( \frac{\partial P}{\partial z} - \frac{\partial R}{\partial x} \right) \d z \d x + \left( \frac{\partial Q}{\partial x} - \frac{\partial P}{\partial y} \right) \d x \d y


记成

S(Ry ⁣dy ⁣dz+Qz ⁣dz ⁣dy)+(Pz ⁣dz ⁣dx+Rx ⁣dx ⁣dz)+(Qx ⁣dx ⁣dy+Py ⁣dy ⁣dx)\iint_S \left( \dfrac{\partial R}{\partial y}\d y \d z + \dfrac{\partial Q}{\partial z}\d z \d y \right) + \left( \dfrac{\partial P}{\partial z}\d z \d x + \dfrac{\partial R}{\partial x}\d x \d z \right) + \left( \dfrac{\partial Q}{\partial x}\d x \d y + \dfrac{\partial P}{\partial y}\d y \d x \right)

就行了。

或者

ΓP ⁣dx+Q ⁣dy+R ⁣dz=S ⁣dy ⁣dz ⁣dz ⁣dx ⁣dx ⁣dyxyzPQR=ScosαcosβcosγxyzPQR ⁣dS\begin{aligned} \oint_{\Gamma} P \d x + Q \d y + R \d z &= \iint_S \begin{vmatrix} \d y \d z & \d z \d x & \d x \d y \\ \dfrac{\partial }{\partial x} & \dfrac{\partial }{\partial y} & \dfrac{\partial }{\partial z} \\ P & Q & R \end{vmatrix}\\ &= \iint_S \begin{vmatrix} \cos \alpha & \cos \beta & \cos \gamma \\ \dfrac{\partial }{\partial x} & \dfrac{\partial }{\partial y} &\dfrac{\partial }{\partial z} \\ P & Q & R \end{vmatrix} \d S \end{aligned}

其中 α,β,γ\alpha, \beta, \gammaSS 在点 (x,y,z)(x, y, z) 处的法向量的方向角。


  1. 右手除大拇指外四指依 Γ\Gamma 正向绕行时(掌心朝曲面),大拇指所指的方向与 SS 上法向量所指的方向一致。此时称 Γ\Gamma 为有向曲面 SS 的正向边界曲线。或者说,记曲面方向向量为 n\bm{n}Γ\GammaSS 中的外法向量为 ν\bm{\nu},则规定 Γ\Gamma 正方向向量为 t=n×ν\bm{t} = \bm{n} \boldsymbol{\times} \bm{\nu}↩︎

证明

未认真看

SS 可参数化为 r(u,v)=(x(u,v),y(u,v),z(u,v)),(u,v)D\bm{r}(u, v) = \bigl(x(u, v), y(u, v), z(u, v)\bigr),\quad (u, v) \in D(如有必要可分割),不妨设 SS 的方向与 ru×rv\bm{r}_u' \boldsymbol{\times} \bm{r}_v' 的方向一致。则

ΓF ⁣dr=ΓP ⁣dx+Q ⁣dy+R ⁣dz=DP(xu ⁣du+xv ⁣dv)+Q(yu ⁣du+yv ⁣dv)+R(zu ⁣du+zv ⁣dv)=D(Pxu+Qyu+Rzu) ⁣du+(Pxv+Qyv+Rzv) ⁣dv=D[v(Pxu+Qyu+Rzu)+u(Pxv+Qyv+Rzv)] ⁣du ⁣dv=D[(Pvxu+Qvyu+Rvzu)+(Puxv+Quyv+Ruzv)] ⁣du ⁣dv=D[(Pxxv+Pyyv+Pzzv)xu(Qxxv+Qyyv+Qzzv)xu(Rxxv+Ryyv+Rzzv)zu+(Pxxu+Pyyu+Pzzu)xv+(Qxxu+Qyyu+Qzzu)yv+(Rxxu+Ryyu+Rzzu)zv] ⁣du ⁣dv=D[(QxPy)D(x,y)D(u,v)+(RyQz)D(y,z)D(u,v)+(PzRx)D(z,x)D(u,v)] ⁣du ⁣dv=D(RyQz,PzRx,QxPy)(ru×rv) ⁣du ⁣dv=D(RyQz) ⁣dy ⁣dz+(PzRx) ⁣dz ⁣dx+(QxPy) ⁣dx ⁣dy\begin{aligned} \oint_{\Gamma} \bm{F} \boldsymbol{\cdot} \d \bm{r} &= \oint_{\Gamma} P \d x + Q \d y + R \d z\\ &= \oint_{\partial D} P\left( \dfrac{\partial x}{\partial u} \d u + \dfrac{\partial x}{\partial v}\d v \right) + Q\left( \dfrac{\partial y}{\partial u} \d u + \dfrac{\partial y}{\partial v}\d v \right) + R\left( \dfrac{\partial z}{\partial u} \d u + \dfrac{\partial z}{\partial v}\d v \right)\\ &= \oint_{\partial D} \left(P \dfrac{\partial x}{\partial u} + Q \dfrac{\partial y}{\partial u} + R \dfrac{\partial z}{\partial u}\right) \d u + \left(P \dfrac{\partial x}{\partial v} + Q \dfrac{\partial y}{\partial v} + R \dfrac{\partial z}{\partial v}\right) \d v\\ &= \iint_D \left[- \dfrac{\partial }{\partial v}\left(P \dfrac{\partial x}{\partial u} + Q \dfrac{\partial y}{\partial u} + R \dfrac{\partial z}{\partial u}\right) + \dfrac{\partial }{\partial u}\left(P \dfrac{\partial x}{\partial v} + Q \dfrac{\partial y}{\partial v} + R \dfrac{\partial z}{\partial v}\right)\right] \d u \d v\\ &= \iint_D \left[- \left(\dfrac{\partial P}{\partial \\v} \dfrac{\partial x}{\partial u} + \dfrac{\partial Q}{\partial v} \dfrac{\partial y}{\partial u} + \dfrac{\partial R}{\partial v} \dfrac{\partial z}{\partial u}\right) + \left(\dfrac{\partial P}{\partial u} \dfrac{\partial x}{\partial v} + \dfrac{\partial Q}{\partial u} \dfrac{\partial y}{\partial v} + \dfrac{\partial R}{\partial u} \dfrac{\partial z}{\partial v}\right)\right] \d u \d v\\ &= \iint_D \biggl[-\left(\dfrac{\partial P}{\partial x} \dfrac{\partial x}{\partial v} + \dfrac{\partial P}{\partial y} \dfrac{\partial y}{\partial v} + \dfrac{\partial P}{\partial z} \dfrac{\partial z}{\partial v}\right) \dfrac{\partial x}{\partial u} - \left(\dfrac{\partial Q}{\partial x} \dfrac{\partial x}{\partial v} + \dfrac{\partial Q}{\partial y} \dfrac{\partial y}{\partial v} + \dfrac{\partial Q}{\partial z} \dfrac{\partial z}{\partial v}\right) \dfrac{\partial x}{\partial u}- \left(\dfrac{\partial R}{\partial x} \dfrac{\partial x}{\partial v} + \dfrac{\partial R}{\partial y} \dfrac{\partial y}{\partial v} + \dfrac{\partial R}{\partial z} \dfrac{\partial z}{\partial v}\right) \dfrac{\partial z}{\partial u} + \\ & \left(\dfrac{\partial P}{\partial x} \dfrac{\partial x}{\partial u} + \dfrac{\partial P}{\partial y} \dfrac{\partial y}{\partial u} + \dfrac{\partial P}{\partial z} \dfrac{\partial z}{\partial u}\right) \dfrac{\partial x}{\partial v} + \left(\dfrac{\partial Q}{\partial x} \dfrac{\partial x}{\partial u} + \dfrac{\partial Q}{\partial y} \dfrac{\partial y}{\partial u} + \dfrac{\partial Q}{\partial z} \dfrac{\partial z}{\partial u}\right) \dfrac{\partial y}{\partial v} + \left(\dfrac{\partial R}{\partial x} \dfrac{\partial x}{\partial u} + \dfrac{\partial R}{\partial y} \dfrac{\partial y}{\partial u} + \dfrac{\partial R}{\partial z} \dfrac{\partial z}{\partial u}\right) \dfrac{\partial z}{\partial v}\biggr] \d u \d v\\ &= \iint_D \left[\left(\dfrac{\partial Q}{\partial x} - \dfrac{\partial P}{\partial y}\right) \dfrac{D(x, y)}{D(u, v)} + \left(\dfrac{\partial R}{\partial y} - \dfrac{\partial Q}{\partial z}\right) \dfrac{D(y, z)}{D(u, v)} + \left(\dfrac{\partial P}{\partial z} - \dfrac{\partial R}{\partial x}\right) \dfrac{D(z, x)}{D(u, v)}\right] \d u \d v\\ &= \iint_D \left(\dfrac{\partial R}{\partial y} - \dfrac{\partial Q}{\partial z}, \dfrac{\partial P}{\partial z} - \dfrac{\partial R}{\partial x}, \dfrac{\partial Q}{\partial x} - \dfrac{\partial P}{\partial y}\right) \boldsymbol{\cdot} \left(\bm{r}_u' \boldsymbol{\times} \bm{r}_v'\right) \d u \d v\\ &= \iint_D \left(\dfrac{\partial R}{\partial y} - \dfrac{\partial Q}{\partial z}\right) \d y \d z + \left(\dfrac{\partial P}{\partial z} - \dfrac{\partial R}{\partial x}\right) \d z \d x + \left(\dfrac{\partial Q}{\partial x} - \dfrac{\partial P}{\partial y}\right) \d x \d y \end{aligned}

向量场 F\bm{F}旋度(curl)定义为

curlF=×F\operatorname{curl} \bm{F} = \grad \boldsymbol{\times} \bm{F}

也可记作 rotF\operatorname{rot} \bm{F}(回转度,rotation)。


例如 F=Pi+Qj+Rk\bm{F} = P \bm{i} + Q \bm{j} + R \bm{k},则有

curlF=×F=(x,y,z)×(P,Q,R)=(RyQz,PzRx,QxPy)=(RyQz)i+(PzRx)j+(QxPy)k=ijkxyzPQR\begin{aligned} \operatorname{curl} \bm{F} &= \grad \boldsymbol{\times} \bm{F}\\ &= \left(\dfrac{\partial }{\partial x}, \dfrac{\partial }{\partial y}, \dfrac{\partial }{\partial z}\right) \boldsymbol{\times} (P, Q, R)\\ &= \left(\dfrac{\partial R}{\partial y} - \dfrac{\partial Q}{\partial z}, \dfrac{\partial P}{\partial z} - \dfrac{\partial R}{\partial x}, \dfrac{\partial Q}{\partial x} - \dfrac{\partial P}{\partial y}\right)\\ &= \left( \dfrac{\partial R}{\partial y} - \dfrac{\partial Q}{\partial z} \right) \bm{i} + \left( \dfrac{\partial P}{\partial z} - \dfrac{\partial R}{\partial x} \right) \bm{j} + \left( \dfrac{\partial Q}{\partial x} - \dfrac{\partial P}{\partial y} \right) \bm{k}\\ &= \begin{vmatrix} \bm{i} & \bm{j} & \bm{k}\\ \dfrac{\partial }{\partial x} & \dfrac{\partial }{\partial y} & \dfrac{\partial }{\partial z}\\ P & Q & R \end{vmatrix} \end{aligned}

则斯托克斯定理可写作

ΓF ⁣dr=ScurlF ⁣dS\oint_{\Gamma} \bm{F} \boldsymbol{\cdot} \d \bm{r} = \iint_S \operatorname{curl} \bm{F} \boldsymbol{\cdot} \d \bm{S}

即向量场 F\bm{F} 沿闭曲线 Γ\Gamma 的环量,等于该向量场的旋度在该闭曲线围成的曲面 SS 上的通量。(Γ=S\Gamma = \partial S

空间曲线积分与路径无关的条件

VV 为单连通区域,P,Q,RP, Q, RVV 内具有一阶连续偏导数,则空间曲线积分

CP ⁣dx+Q ⁣dy+R ⁣dz\int_C P \d x + Q \d y + R \d z

VV 内与路径无关的充要条件是

{Ry=QzPz=RxQx=Py\begin{cases} \dfrac{\partial R}{\partial y} = \dfrac{\partial Q}{\partial z} \\ \dfrac{\partial P}{\partial z} = \dfrac{\partial R}{\partial x} \\ \dfrac{\partial Q}{\partial x} = \dfrac{\partial P}{\partial y} \end{cases}

VV 内恒成立。

类似地,有:

设空间区域 VV 是单连通区域,函数 P,Q,RP, Q, RVV 内具有一阶连续偏导数,则满足上面的条件,等价于存在 VV 内的可微函数 u(x,y,z)u(x, y, z) 使得

 ⁣du=P ⁣dx+Q ⁣dy+R ⁣dz\d u = P \d x + Q \d y + R \d z

u(x,y,z)=(x0,y0,z0)(x,y,z)P ⁣dx+Q ⁣dy+R ⁣dzu(x, y, z) = \int_{(x_0, y_0, z_0)}^{(x, y, z)} P \d x + Q \d y + R \d z

场论初步

数量场

f ⁣:RnRf \colon \R^n \to \R

向量场

f ⁣:RnRn\bm{f} \colon \R^n \to \R^n

依赖于时间的场称为不定长场不稳定场,不依赖于时间的场称为定长场稳定场

对于数量场,我们有梯度、散度、旋度等概念。

数量场 f(x,y,z)f(x, y, z) 有等值面 f(x,y,z)=cf(x, y, z) = c

梯度、旋度、散度之前都介绍过了,这里整合一下。

梯度

f=( ⁣f ⁣x, ⁣f ⁣y, ⁣f ⁣z)\grad f = \left( \dfrac{\pd f}{\pd x}, \dfrac{\pd f}{\pd y}, \dfrac{\pd f}{\pd z} \right)

称为函数 f(x,y,z)f(x, y, z)梯度(gradient),记作 f\grad fgradf\operatorname{grad} f ⁣f ⁣xi+ ⁣f ⁣yj+ ⁣f ⁣zk\dfrac{\pd f}{\pd x} \bm{i} + \dfrac{\pd f}{\pd y} \bm{j} + \dfrac{\pd f}{\pd z} \bm{k}

Δ== ⁣2 ⁣x2+ ⁣2 ⁣y2+ ⁣2 ⁣z2\Delta = \grad \boldsymbol{\cdot} \grad = \dfrac{\pd^2}{\pd x^2} + \dfrac{\pd^2}{\pd y^2} + \dfrac{\pd^2}{\pd z^2}

称为拉普拉斯算子(Laplace operator)。

  1. C=0\grad C = \bm{0}
  2. (u±v)=u+v\grad (u \pm v) = \grad u + \grad v
  3. (uv)=uv+vu\grad (uv) = u \grad v + v \grad u
  4. (uv)=vuuvv2\grad \left( \dfrac{u}{v} \right) = \dfrac{v \grad u - u \grad v}{v^2}
  5. φ(u)=φ(u)u\grad \varphi(u) = \varphi'(u) \grad u
  6. φ(u,v)=φuu+φvv\grad \varphi(u, v) = \dfrac{\partial \varphi}{\partial u} \grad u + \dfrac{\partial \varphi}{\partial v} \grad v

散度

向量场 A\bm{A} 通过曲面 SS 指定侧的流量(通量)定义为

Φ=SA ⁣dS\Phi = \iint_S \bm{A} \d \bm{S}

向量场 A\bm{A}散度(divergence)定义为

divA(M0)=limΩM0ΩA ⁣dSΩ ⁣dx ⁣dy ⁣dz\operatorname{div} \bm{A}(M_0) = \lim_{\Omega \to M_0} \dfrac{\displaystyle \iint_{\partial \Omega} \bm{A} \d \bm{S}}{\displaystyle \iiint_{\Omega}\d x \d y \d z}

divA=A\operatorname{div} \bm{A} = \grad \boldsymbol{\cdot} \bm{A}

若散度在一点大于零,表明在该点附近流向该点的量少于该点流出的量,称该点为「源」,若散度在一点处小于零,则表明在该点附近流向该点的量多于自该点流出的量,称该点为「漏」。

若向量场 A\bm{A} 散度 divA\operatorname{div} \bm{A} 处处为零,则称 A\bm{A}无源场(管型场)。

  1. div(λA)=λdivA\operatorname{div}(\lambda \bm{A}) = \lambda \operatorname{div} \bm{A}
  2. div(A1±A2)=divA1±divA2\operatorname{div}(\bm{A}_1 \pm \bm{A}_2) = \operatorname{div} \bm{A}_1 \pm \operatorname{div} \bm{A}_2
  3. div(φA)=φdivA+Aφ\operatorname{div} (\varphi \bm{A}) = \varphi \operatorname{div} \bm{A} + \bm{A} \boldsymbol{\cdot} \grad \varphiφ\varphi 为数量场)
  4. div(φ)=Δφ\operatorname{div}(\grad \varphi) = \Delta \varphi

旋度

向量场 A\bm{A} 沿曲线 CC 的环流量定义为

I=CA ⁣drI = \oint_C \bm{A} \boldsymbol{\cdot} \d \bm{r}

向量场 A\bm{A}旋度(curl)定义为

curlA=×A\operatorname{curl} \bm{A} = \grad \boldsymbol{\times} \bm{A}

也可记作 rotA\operatorname{rot} \bm{A}(回转度,rotation)。

物理含义是,流速场 A\bm{A} 沿闭曲线 CC 整体上看是否旋转。

  1. rot(λA)=λrotA\operatorname{rot} (\lambda \bm{A}) = \lambda \operatorname{rot} \bm{A}
  2. rot(A1±A2)=rotA1±rotA2\operatorname{rot} (\bm{A}_1 \pm \bm{A}_2) = \operatorname{rot} \bm{A}_1 \pm \operatorname{rot} \bm{A}_2
  3. rot(φA)=φrotA+φ×A\operatorname{rot} (\varphi \bm{A}) = \varphi \operatorname{rot} \bm{A} + \grad \varphi \boldsymbol{\times} \bm{A}φ\varphi 为数量场)
  4. div(A×B)=BrotAArotB\operatorname{div}(\bm{A} \boldsymbol{\times} \bm{B}) = \bm{B} \boldsymbol{\cdot} \operatorname{rot} \bm{A} - \bm{A} \boldsymbol{\cdot} \operatorname{rot} \bm{B}
  5. rot(φ)=0\operatorname{rot}(\grad \varphi) = \bm{0}
  6. div(rotA)=0\operatorname{div}(\operatorname{rot} \bm{A}) = 0

有势场

若向量场 A\bm{A} 可表示为某个数量场 φ\varphi 的梯度,即 A=φ\bm{A} = \grad \varphi,则称 A\bm{A}有势场(位势场、保守场,potential field)。

向量场 A\bm{A} 为有势场的充要条件rotA=0\operatorname{rot} \bm{A} = \bm{0}

若向量场 A\bm{A} 旋度处处为零,则称向量场 A\bm{A}无旋场。则有势场为无旋场。

若向量场 A\bm{A} 既是无源场又是无旋场,则称 A\bm{A}调和场

调和场 A\bm{A} 的势函数 f(x,y,z)f(x, y, z) 满足拉普拉斯方程

Δf=2fx2+2fy2+2fz2=0\Delta f = \dfrac{\partial^2 f}{\partial x^2} + \dfrac{\partial^2 f}{\partial y^2} + \dfrac{\partial^2 f}{\partial z^2} = 0


  1. 假设密度为 11↩︎